เครื่องจักสาน ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ทรงคุณค่า

                เครื่องจักสาน ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ทรงคุณค่าไม้ไผ่ หวาย กระจูด ใบตาล ใบลาน ย่านลิเภา กก กลายมาเป็นเครื่องจักสานที่ทรงคุณค่าได้อย่างไรเพื่อน  ๆ คงรู้จักและเคยเห็นเครื่องจักสานที่เป็นกระบุง  ตระกร้า  กระติ๊บ ข้อง  หรือเสื่อ กันมาบ้างนะคะ  มีใครทราบไหมค่ะว่า  ในประเทศไทยพบหลักฐานการใช้เครื่องจักสานมาตั้งแต่เมื่อไหร่&nb sp; หลายๆ คนคงจะตอบว่าในสมัยก่อน หรือในสมัยโบราณใช่มั้ยค่ะ  ถูกแล้วค่ะ  เครื่องจักสานมีใช้มานานแล้วค่ะ  ตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ ประมาณ  3,000  ปีมาแล้ว  ไม่น่าเชื่อเลยนะคะเพราะปัจจุบันเราก็ยังใช้กันอยู่และยังมีให้เห็นในชีวิตประจำวันหรือตามตลาดทั่วไปเครื่องจักสานเหล่านี้มีความเป็นมาที่ยาวนานและมีพัฒนาการที่ต่อเนื่องมาโดยตลอดค่ะ บางชิ้นเด็กสมัยใหม่ก็ไม่รู้จักกันแล้วล่ะค่ะทั้งๆ ที่ในอดีตเคยใช้กันอย่างแพร่หลาย  วันนี้พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ  ชุมพร  จึงนำเรื่องราวความรู้เกี่ยวกับเครื่องจักสานมาฝากเพื่อนๆ คะ เพื่อให้เราได้รู้จักสิ่งที่เราเห็นอยู่ทุกเมื่อเชื่อวันให้มาก ขึ้น และร่วมกันภาคภูมิใจในการสร้างสรรค์งานของบรรพบุรุษถ้าพร้อมแล้วมาดูกันเลยค่ะ เครื่องจักรสาร  เครื่องจักสาน เป็นงานหัตกรรมที่หล่อหลอมขึ้นจากจิตวิญญาณ และภูมิปัญญาของบรรพบุรุษ คำว่า เครื่องจักสาน แยกความหมายคำได้คื จัก หมายถึงการนำวัสดุมาทำให้เป็นเส้น  เป็นแฉก  หรือริ้ว  ส่วนคำว่า  สาน  หมายถึง  การนำเอาวัสดุที่เตรียมแล้วมาสานประดิษฐ์ให้เป็นรูปร่างและลวดล ายต่างๆ  ขั้นตอนที่สำคัญอีกขั้นตอนหนึ่งคือ  การถัก  ซึ่งเป็นกระบวนการประกอบทำให้เครื่องจักสานสมบูรณ์เสริมความแข็ งแรงของโครงสร้างภายนอกวัสดุที่นำมาใช้สานได้แก่  ไม้ไผ่  หวาย  กก  ป่าน  กระจูด  ลาน  ลำเจียก  เตย  และย่านลิเภา  เป็นต้น  ประเภทเครื่องจักสาน ความคิดพื้นฐานในการสร้างเครื่องจักสานเกิดจากความต้องการในการ ดำเนินชีวิตเป็นหลักเครื่องจักสานยุคแรกจึงมีรูปแบบและวิธีการง่ายๆไม่สลับซับซ้อนเครื่องจักสานในประเทศไทยเริ่มใช้ครั้งแรกในสมัยก่อนประวัติศาสตร์ โดยพบหลักฐานเป็นโครงสร้างเครื่องจักรสานบนภาชนดินเผาที่แหล่งโ บราณคดีบ้านเชียง  จังหวัดอุดรธานี  อายุราว  3,000 ปี  และในสมัยสุโขทัยได้มีตำนานเล่าถึงพระร่วงแสดงปาฏิหารใช้กระออม(เครื่องจักสานไม่ไผ่ชนิดหนึ่งใช้ตักน้ำ) อีกด้วย เครื่องจักสานโดยทั่วไปสามารถแบ่งได้ดังนี้คือ 1.เครื่องมือในการเกษตรกรรม เช่น  วี (กาวี) กระบุง  เป็นต้น 2.เครื่องมือในครัวเรือน  เช่น  กระชอนกรองกะทิ  พ้อม (กะพ้อม) กระติ๊บ  เป็นต้น 3.เครื่องมือจับสัตว์  เช่น  ลอบ  ไซ  ข้อง  ชนาง สุ่ม  เป็นต้น 4.เครื่องมือในพิธีกรรม  เช่น  ขันกระหย่อง  ตาเหลว  เป็นต้น 5.เครื่องมือเบ็ดเตร็ด  เช่น  กระด้ง  เป็นต้น เครื่องจักสานในภูมิภาคต่างๆของประเทศ  ลักษณะของเครื่องจักสานแต่ละประเภทนั้น มักจะทำขึ้นเพื่อประโยชน์ใช้สอยของประชาชนแต่ละท้องถิ่นเป็นสำคัญฉะนั้นจึงมีความต้องการด้านประโยชน์ใช้สอย  รูปร่าง ลวดลาย  และวัสดุที่แตกต่างกันออกไป  ซึ่งทำให้เครื่องจักสานพื้นบ้านของแต่ละท้องถิ่นมีเอกลักษณ์เฉพาะตัว ภาคเหนือเครื่องจักสานภาคเหนือ จะมีเอกลักษณ์ที่เกี่ยวข้องกับศิลปวัฒนธรรมและศาสนา เช่นวัฒนธรรมการบริโภคข้าวเหนียว เครื่องมือเครื่องใช้ที่ เกี่ยวกับการบริโภคข้าวเหนียวมีหลายรูปแบบ  เช่น                

- แอบข้าว (แอ้บข้าว) ภาชนะทรงกระบอกสำหรับใส่ข้าวเหนียว            

- กระทาย  ภาชนะใส่พืชผล  มีเชือกผูกร้อยกับภาชะ  และโยงมาคาดที่หน้าผาก เป็นต้น  ภาคอีสานคนในภาคอีสานมีวัฒนธรรมในการบริโภคข้าวเหนียวเช่นเดียวกับคนในภาคเหนือ  แต่เครื่องจักสานของชาวอีสานจะมีลักษณ์เฉพาะ  เช่น กระติ๊บข้าว  เป็นภาชนะสานด้วยไม้ไผ่  ทรงกระบอกสูงคล้านกระป๋อง  ตัวและฝามี  ขนาดเกือบเท่ากัน  มีเชือกห้อยสำหรับสะพาย              

- ก่องข้าว  ภาชนะสานด้วยไม้ไผ่  มีขาหรือฐานไม้เป็นรูปกากบาทไขว้  ตัวก่องข้าวสานด้วยไม้ไผ่ซ้อนกัน  2  ชั้น คล้ายรูปดอกบัวแต่มีขอบสูงขึ้นไปเหมือนโถ  โดยมีส่วนฝาเหมือนฝาชีครอบอีกชั้นหนึ่งสำหรับใส่ข้าวเหนียวนึ่ง               

- กระออม ภาชนะสานด้วยไม้ไผ่ ใช้ตักน้ำหรือหิ้ว หรือหาบคอภาคกลางในบริเวณภาคกลางถือเป็นแหล่งผลิตเครื่องจักสานของประเทศ  มีพัฒนาการและมีรูปแบบที่หลากหลาย เช่น ตระกร้า  ภาชนะสานด้วยไม้ไผ่และหวาย  ใช้สำหรับใส่ข้าวของต่างๆ  ถือเป็นเครื่องจักสานที่มีความงดงามที่สุดในกลุ่มเครื่องจักสาน ของภาคกลาง           

- งอบ  เครื่องจักสานสวมศีรษะขณะออกทำงานกลางทุ่งตามท้องไร่ท้องนา  ประกอบด้วยวัสดุหลายประเภท  เช่น  ไม้ไผ่  ใบลาน  หรือใบตาล             

- กระจาด  ภาชนะกลม  เตี้ย สานด้วยไม้ไผ่  มีขอบและมีหูสำหรับใช้หาบเป็นคู่ๆ ใส่ผักหรือผลไม้ ภาคใต้  ภาคใต้มีรูปแบบเครื่องจักสานต่างไปจากภูมิภาคอื่นๆ ในด้าน รูปแบบ  ลวดลาย  และวัสดุที่ใช้  ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับสภาพแวดล้อมและวัตถุดิบในท้องถิ่น             

- สมุก  ภาชนะสานด้วยใบลาน  หรือใบตาล  ใช้สำหรับใส่สิ่งของขนาดเล็ก             

- สอบหมาก  ภาชนะสานด้วยกระจูด   ใช้สำหรับใส่หมาก             

- เสื่อกระจูด  เสื่อทำจากต้นกระจูดใช้สำหรับปูนอน  หรือใช้รองนั่งที่วัดหรือสุเหร่า            

 - เครื่องจักสานย่านลิเภา  เป็นเครื่องจักสานพื้นบ้านโบราณ  ใช้ย่านลิเภามาจักสานโดยลอกเอาเฉพาะเปลือกมาทำเท่านั้น  สามารถทำเครื่องใช้ได้หลายอย่าง  เช่น  กระเป๋าถือสตรี  กุบหมาก  เป็นต้น